Deportacje Polaków na Syberię w latach 1939 – 1941

Deportacja została poprzedzona rejestracją przez NKWD osób określanych jako „niebezpieczni społecznie”. Ogólnie zaliczono do nich: urzędników państwowych, funkcjonariuszy  bezpieczeństwa, leśników, działaczy politycznych, lekarzy, wojskowych wraz z rodzinami, część chłopstwa i robotników, uchodźców z centralnych i zachodnich terenów Polski – łącznie ponad 3 miliony osób. Podstawę prawną pod wysiedlenia stanowił Rozkaz NKWD ZSRR Nr 001223 z 11 października 1939 roku wraz z dołączoną do niego „Instrukcją o trybie przeprowadzania deportacji antyradzieckiego elementu”. Deportacje i przemieszenia w głąb ZSRR trwały z przerwami w latach 1940 i 1941. Zostały one zaniechane po napaści III Rzeszy na Związek Radziecki. Wysiedlono głównie szeroko rozumiany „element antysowiecki”, do którego w szczególności zaliczono (wg powyżej przytoczonego dokumentu):

• Przywódców Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN),
• Przywódców Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR),
• Przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS),
• Przywódców i aktyw Narodowej Demokracji (ND),
• Przywódców organizacji „Legioniści”,
• Przywódców organizacji „Strzelec”,
• Przywódców Związku Harcerstwa Polskiego,
• Cały skład osobowy Polskiej Organizacji Wojskowej (POW),
• Aktyw młodzieżowych organizacji „burżuazyjno–nacjonalistycznych i faszystowskich” oraz stałych współpracowników wydawanych przez nie czasopism,
• Byłych urzędników kierowniczego aparatu państwowego,
• Policjantów,
• Oficerów wywiadu i kontrwywiadu,
• Pracowników więziennictwa,
• Prokuratorów i sędziów, którzy w przeszłości prowadzili sprawy polityczne,
• Kadrowych oficerów służby czynnej oraz podoficerów służby czynnej (tych, którzy przez dłuższy czas służyli zawodowo w wojsku),
• Oficerów i podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP),
• Rodziny i najbliższych krewnych zarówno osób, które zbiegły za granicę, jak i tych, które usiłowały opuścić kraj pod pretekstem repatriacji,
• Repatriantów przybyłych z Niemiec lub przez Niemcy, co do których istniały dostateczne dane o ich związku z wywiadem niemieckim lub innymi obcymi wywiadami.

Ludność polską deportowaną, jako jeńców wojennych można podzielić na kilka różnych grup:

• Jeńcy (internowani) – żołnierze i oficerowie.
• Aresztowani i skazani wyrokami.
• Wywiezieni (deportowani) w trybie administracyjnym.
• Po zakończeniu wstępnej orientacji na nowo zajętych terenach i rejestracji ludności wydano zarządzenie podpisane przez Iwana Sierowa, szefa NKWD Ukraińskiej SRR, skierowane do organów NKWD Białoruskiej SRR i Ukraińskiej SRR o sposobie przeprowadzania deportacji. Zgodnie z zaleceniami władze obwodowe przystąpiły do przeprowadzania deportacji w 4 terminach: 8 – 10 luty 1940 r., 13 -15 kwiecień 1940 r., 20 – 30 czerwiec 1940 r. oraz w czerwcu 1941 roku.Deportacje pojedynczych osób trwały przez cały okres okupacji radzieckiej tj. do agresji niemieckiej na ZSRR.

Deportacja 8 – 10 luty 1940 roku

Pierwszą masową wywózkę Polaków przeprowadzono w dniach 8 – 10 lutego 1940 roku. Władze sowieckie przygotowywały ją w ścisłej tajemnicy przed ludnością polską. Obawiano się, że jeśli rozejdzie się wśród Polaków wiadomość o masowych wywózkach to wywoła to panikę. NKWD do przygotowania wysiedlenia użyła setek furmanek do przewożenia zesłańców do stacji kolejowych, skąd w setkach wagonów kolejowych mieli jechać zesłańcy. Deportowano ludzi z terenów włączonych w skład Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Ze wschodniej Małopolski deportowano gajowych i leśniczych z rodzinami, rodziny wojskowych i urzędników państwowych. Z obwodów tarnopolskiego i stanisławowskiego wywieziono przede wszystkim wszystkich rolników posiadających powyżej 20 mórg ziemi (12 ha), ale również osadników, urzędników. Wysiedleniu poddano również ludność z pasa granicznego z Rumunią (okręgi Kuty i Kołomyi) – a ziemię pozostałą po zesłańcach rozdzielono pomiędzy małorolnych chłopów. Z powiatu kosowskiego wywieziono służbę leśną i wszystkich mieszkańców wsi: Świętego Józefa, Świętego Stanisława i Ciemieniowej.

Z powiatu borszczówkowskiego deportowano ludność ze wsi: Janówka, Chodykowicka, Słoneczna, Duninowa, Turlecka. Z okolic Drohobycza wysiedlono ponad 1.400 rodzin, z powiatu samborskiego całą ludność ze wsi: Biskupice, Wojszyce, Nadymy, a także z okolic Hodorenki i Grzymałowa. Grupy przesiedleńców trafiły do obwodów: archangielskiego, kirowskiego, świerdłowskiego, omskiego, nowosybirskiego, irkuckiego, Kraju Krasnojarskiego, autonomicznej republiki Komi (europejska część Związku Radzieckiego) i autonomicznej republiki Jakucji (za Uralem). Wg szacunków wysiedlono wtedy około 250 tys. osób. O tym jak odbywały się deportacje, w jakich odbywały się warunkach i jak Polacy dawali sobie radę po osiedleniu się na „Sybirze” – następny rozdział.

Deportacje 13 – 15 kwiecień 1940 roku

Tym razem przesiedlenie miało o wiele szerszy zasięg w porównaniu z poprzednim. Deportowanych nazywano „wrogami ustroju”, a byli wśród nich: rodziny wojskowych, rodziny urzędników i policjantów, rodziny osób przebywających poza granicami Związku Radzieckiego, rodziny aresztowanych przez władze radzieckie (obojętnie jaki członek rodziny był aresztowany – cała rodzina ponosiła odpowiedzialność za jedną osobę), działaczy społecznych, nauczycieli, kupców, przemysłowców. Przesiedlano ich z następujących terenów: z województwa lwowskiego deportowano ponad 60 tysięcy osób, w tym 12 tysięcy mieszkańców Lwowa, z Drohobycza – 5 tysięcy, z Borysławia – 3 tysiące, ze Stanisławowa – 4 tysiące. Prawie cała polska ludność została wywieziona z powiatów: wołkowyskiego, ze wsi: Nowosiółki Koladycze, Łyskowa, Sznipowa; z powiatu przemyskiego ze wsi: Krowniki, Choszczowica, Bojewice, Bratycze, Chałupki, Hermanowice, Mościska, Szechnieje.

Przesiedlano również ludność z Łomży, Grodna, Białegostoku, Pińska i Polesia, jak również uchodźców z centralnej Polski. Deportowanych w większości skierowano do północno – zachodniego i północno – wschodniego Kazachstanu, głównie do obwodów: aktubińskiego, kustanajskiego, petropawłowskiego, karagandzkiego, semipałatyńskiego. Część ludności skierowano również do środkowej i wschodniej Syberii. W czasie tej wielkiej deportacji wywieziono ok. 320 tysięcy osób, z czego kobiety i dzieci stanowiły ok. 80%. Pomimo tego, iż wywózka ta była przeprowadzana w zdecydowanie łagodniejszych warunkach niż poprzednia, w znacznie mniejszym terrorze, to dla wielu wysiedlonych była koszmarem ze względu na podział rodzin: mężczyzn przydzielano do ciężkiej pracy, zaś kobiety do kołchozów, bądź obozów pracy. Dzieci natomiast wysyłano do żłobków, bądź domów dziecka. Po przeprowadzonej deportacji władze radzieckie na łamach gazety „Krasnaja Zwiezda” napisały: „Wszyscy najbardziej niebezpieczni kontrrewolucjoniści z zachodniej Ukrainy zostali uwięzieni i zgromadzono przeciw nim olbrzymi materiał dowodowy.”, było to „uzasadnienie” dokonanej deportacji.

Deportacje Czerwiec – Lipiec 1940 roku

Trzecia deportacja rozpoczęła się w nocy z 29 na 30 czerwca 1940 roku i trwała mniej więcej miesiąc. Tym razem przesiedlono głównie uchodźców z centralnej Polski, przybyłych na te tereny we wrześniu 1939 roku, uciekających przed agresją niemiecką. Ich sytuacja była niezmiernie trudna, ukrywali się oni po wsiach i lasach, w miastach, w piwnicach i strychach. Pozostawali bez materialnych środków do życia i liczyli na pomoc miejscowej ludności. Wywieziono również część rolników, rodzin urzędniczych i mieszkających blisko granicy (w pasie do 1 km). Tym razem znaczny odsetek wywiezionych stanowiła ludność żydowska, ukraińska i białoruska, która wcześniej z radością witała Armię Czerwoną. Miejscami docelowymi wywózki były głównie obszary leśne środkowego biegu Wołgi, autonomicznych republik – Maryjskiej, Mordwińskiej, Czuwaskiej i Baszkirskiej, ale również do północnoeuropejskiej części ZSRR, Komi ASRR, środkowy i północny Ural, rejon Archangielska, Swierdowska, Kraju Krasnojarskiego, Nowosybirska, Kraju Ałtajskiego. Łącznie deportowano ok. 400 tysięcy osób – znów rodziny były rozdzielane.

Deportacje w czerwcu 1941 roku

Czwarta deportacja poprzedzona była wywożeniem ludności z terenów państw nadbałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii – 14 maja 1941 roku. Deportacja ludności polskiej rozpoczęła się 22 maja, czyli dokładnie miesiąc przed agresją III Rzeszy na Związek Radziecki, zaś ostatnie wagony z przesiedlaną ludnością były już bombardowane przez Luftwaffe. Wywieziono tym razem głównie środowisko inteligencji, kolejarzy, uchodźców z wschodnich województw Polski (głównie z Wileńszczyzny). Deportowani trafiali głównie do rejonów centralnej i wschodniej Syberii, ale również do rejonów północnych. Wysiedlenie to, szczególnie w jego końcowej fazie, było bardzo chaotyczne i niezorganizowane, ze względu na bardzo szybko zbliżające się wojska niemieckie. Zdarzały się przypadki porzucania konwojów z ludnością przez Armię Czerwoną i pozostawianie niedoszłych wysiedleńców własnemu losowi. Sporo Polaków zginęło również w czasie bombardowań węzłów kolejowych, zwłaszcza okolic Mińska. Ogółem przesiedlono ok. 280 tysięcy osób.

Osobną grupą ludności, która znalazła się w ZSRR byli ochotnicy wyjeżdżający do zakładów pracy, skuszeni ofertami dobrej pracy na wschodzie. Praca ta okazywała się bardzo często ponad ich siły, a władze sowieckie wielu osobom z ponad 50 tysięcy młodych ludzi uniemożliwiły powrót w ojczyste strony. Również znaczna liczba mieszkańców opuściła sama swoje domostwa uciekając przed armią niemiecką – uciekali oni w głąb Związku Radzieckiego. Oddzielną grupę wysiedloną w tamtym czasie stanowią dzieci, które przebywały ze względu na okres wakacyjny na koloniach, aby je chronić przed nazistami, wysyłano je do rodzin, bądź w głąb Związku Radzieckiego, gdzie bardzo często trafiały do sierocińców.

Komentarze:

komentarzy