Repatriacja przejściowa w latach 1948 – 1954

„Pierwsza” repatriacja Polaków ze Związku Radzieckiego oficjalnie zakończyła się 31 grudnia 1947 roku (w 1948 powracali jeszcze jednak ludzie objęci umowami z lat wcześniejszych, ale w bardzo małych ilościach). Ludność polska pozostająca na terenach za Bugiem po 1948 roku wynosiła szacunkowo około 2,3 – 2,5 milionów osób, z czego na Kresach Wschodnich znajdowało się około 1,5 miliona osób, na terenach przed 17 września nie należących do Polski (np. Litwie Kowieńskiej, Bukowinie, Rusi Zakarpackiej, Kazachstanie, Syberii) – ok. 700 tysięcy osób. Niestety dokładna liczba osób pozostających w ZSRR nie jest znana, ze względu na brak informacji dotyczących chociażby ilości Polaków przetrzymywanych w miejscach odosobnienia. Osoby te nie zostały przesiedlone do Polski z kilku zasadniczych względów: niektórym władze radzieckie nie przyznały prawa do wyjazdu, inni pozostawali z własnej woli np. z przyczyn rodzinnych, zupełnie odmienną zaś grupę stanowią osoby przebywające w więzieniach, czynnej służbie wojskowej, polityczni emigranci.

Dalszą repatriację po zakończeniu umów z ZSRR bardzo utrudniało sztywne stanowisko strony radzieckiej, która uważała, że sprawa powrotów do Polski ostatecznie zakończyła się w 1948 roku. Pojawiały się jednak sporadyczne przypadki powrotów do ojczyzny, głównie osób, których całe rodziny przebywały na terytorium Polski, dzieci z domów dziecka, a także osoby starsze z radzieckich domów opieki. Polskie władze komunistyczne w latach 1948 – 1950 nie prowadziły szczegółowych statystyk związanych z tą repatriacją, szacuje się jednak, że do kraju w każdym z tych lat przybywało około tysiąc osób. W latach następnych ilość powracających do kraju nieznacznie wrosła: w 1951 roku – 1.423 osoby, w 1952 roku – 1.573 osoby, w 1953 roku – 1.096 osób, w 1954 roku – 2.107 osób[1]. Tak mała liczba osób związana była również z biurokratyczną polityką Związku Radzieckiego w stosunku do ludzi zgłaszających chęć powrotu do Polski. Musieli oni składać wnioski, dotyczące przyznania im paszportów zagranicznych, do obwodowych komend milicji. Do tych wniosków dołączone musiały być: zaświadczenie wydane przez ambasadę w Moskwie potwierdzające istnienie najbliższej rodziny w Polsce, dokumenty potwierdzające, że dana osoba była obywatelem polskim przed 17 września 1939 roku oraz oświadczenie rodziny w kraju, która miała zapewnić przyjeżdżającemu utrzymanie po powrocie. Należy również wspomnieć, że otrzymanie takiego paszportu zagranicznego wiązało się z dużymi kosztami, którym bardzo wiele osób nie mogło sprostać – paszport kosztował 700 rubli, a wpis na możliwość stałego osiedlenia się dodatkowe 400 rubli.

22 marca 1951 roku ogłoszono ustawę dotyczącą likwidacji PURu, rząd powierzył wtedy zajmowanie się sprawami technicznymi repatriacji Polskiemu Biuru Podróży „Orbis”. Od 1951 roku biuro to zajmowało się przyjmowaniem powracających na granicy oraz przetransportowywaniem ich do miejsc osiedlenia bądź istniejących jeszcze w głębi kraju punktów etapowych. Przybywających repatriantów przyjmowano w punkcie granicznym w Terespolu, tam otrzymywali zapomogę w wysokości 100 zł. i najczęściej byli kierowani do punktów etapowych Warszawa Zachodnia i Wrocław – Psie Pole. Warunki, w jakich „Orbis” transportował przybywających do Polski w stosunku do wysokich cen, jakie państwo płaciło temu biuru podroży spowodowały rozwiązanie umowy z dniem 1 października 1953 roku, zaś sprawy opieki nad repatriantami powierzono prezydiom wojewódzkich rad narodowych w Warszawie, Szczecinie, Gdańsku, Lublinie i ówczesnym Stalinogrodzie.

Łącznie w omawianym okresie powróciło do Polski około 9 tysięcy osób, co stanowiło zaledwie 0,5% ogółu repatriowanych z ZSRR w latach 1945 – 1959. Okres tej przejściowej repatriacji można podzielić na dwie części – pierwszą w latach 1948 – 1953 i drugą stanowiącą początek tzw. „odwilży” w ZSRR po śmierci Józefa Stalina przypadającą na lata 1953 – 1955. Nie widać jednak znaczących różnic pomiędzy tymi dwoma okresami, wracało w tamtych latach mniej więcej tyle samo osób. Okres po śmierci Stalina spowodował jednak nadzieję na amnestię i złagodzenie wielu wyroków politycznych. W latach 1953 – 1955 bardzo wielu ludzi opuściło więzienia i łagry. Nadzieje na powrót tych osób do Polski zwiększyły się z chwilą podpisania uchwały Rady Ministrów ZSRR z 28 kwietnia 1955 roku o repatriacji ze Związku Radzieckiego, która spowodowała rozmowy polsko – radzieckie w kwestii ożywienia akcji repatriacyjnej Polaków.

[1]              Dane z Instytutu Pamięci Narodowej. Notatka MSW w sprawie repatriacji z ZSRR w ciągu ostatnich 4 lat z dnia 18 marca 1955 roku.